کارشناس ارشد علوم ارتباطات
کاهش قند خون يا (هيپوگليسمي) عارضه‌اي است که طي آن گلوکز خون کاهش مي‌يابد و ياخته‌ها (سلول¬ها)ي بدن انسان از مواد غذايي محروم مي‌شوند. به سخن ديگر، افت قند خون عبارت است از قند خون کمتر از 80 ميلي¬گرم در دسي‌ليتر يا قند خون زير 90 ميلي-گرم در دسي‌ليتر توأم با نشانه‌هاي مربوط به آن.
از متداول‌ترين عوامل ايجاد آن، مصرف بيش از حد انسولين در مرض قند است که قند خون را دچار نوسانات شديدي مي‌کند. علت شايع ديگر، افت واکنشي قند خون است که براساس آن مواد غذايي، ترشح بيش از اندازه‌ي انسولين را تحريک مي‌کند و سبب افت گلوکز خون و پيدايش نشانه‌ها مي‌شود. علت‌هاي ديگر عبارتند از: بازتاب نامعمول در مقابل برخي غذاها و داروها، بيماري کبدي، بارداري، تب زياد و در موارد نادر توده‌ها (تومورها)ي لوزالمعده‌اي که انسولين توليد مي‌کنند و موسوم به «انسولينوما» هستند.
ساير علل عمده¬ي کاهش قند خون
1. تزريق خودسرانه‌ي مقدار زياد انسولين يا مصرف برخي از داروهاي کاهنده‌ي قند خون مانند «سولفونيل اوره‌ها» و Meglitinides. داروهاي ديگر همچون بازدارنده¬هاي «آلفاگلوکوزيداز» بي‌گوايندها و Thiazolidiones هم وقتي همراه با ديگر داروها استفاده شوند، امکان دارد به افت قند منتهي شوند.
2. افزايش فعاليت جسماني يا انجام ورزش.
3. به تعويق انداختن صرف غذا يا حذف وعده‌هاي غذايي.
4. مصرف وعده‌هاي غذايي که حجم کمي دارند.
5. مصرف مشروبات الکلي.
اغلب بيماران مبتلا به مرض قند راجع به افزايش قند خون و شيوه‌هاي مهار آن اطلاعات کافي دارند؛ اما شمار اندکي از آنان به آثار کاهش قند خون واقف‌اند.
نشانه‌هاي افت قند خون
لرزش اندام، احساس مورمور شدن، حس گرسنگي، اختلال بينايي، سياهي رفتن چشم، گزگز، مورمور يا سوزن‌سوزن شدن دور دهان و لب‌ها، سردرد، عدم تمرکز، تعريق شديد ناگهاني و سرد، پوست سرد و مرطوب، رنگ‌پريدگي، لکنت زبان، رفتارهايي غيرعادي و نامنتظره، دو بيني، پرحرفي، هيجان گاه‌گاهي خواب آشفته و کابوس، گاهي شکم درد و گاه بروز حرکات تهاجمي (در جوانان)، برخي اوقات تشنج ناگهاني (در کودکان)، اختلالي حواس و فراموشي (در سالمندان)، بي¬حالي، سرگيجه، ضعف، نگراني، ضربان تند قلب، گرسنگي شديد، عصبانيت، عدم تعادل، لرزش دستان، تشخيص ندادن زمان و مکان، سستي زانوان، تحريک‌پذيري، غش، لرزش عضلاني، تندي ضربان نبض، وخامت ميزان واکنش، گرمازدگي، کاهش دماي بدن، بي‌هوشي، اغما و حتي مرگ (در صورتي که به نشانه‌هاي آگاه کننده توجه نشود). افرادي نيز در هنگام خواب دچار افت قند خون مي‌شوند که نشانه‌هاي شبانه‌ي آن عبارت‌اند از: خواب بد و دچار بختک‌شدن و فرياد زدن، عرق‌ريزي زياد و خيس‌شدن لباس، احساس خستگي و تحريک‌پذيري در هنگام بيدار شدن و...
گفتني است که در طي روز بر اثر ترشح هورمون آدرنالين، نشانه‌هايي مثل کاهش قند خون در فرد بروز مي‌کند که امکان دارد به اشتباه افت قند تشخيص داده شود. پس مؤثرترين شيوه‌ي تشخيص اين ناراحتي، آزمايش قند خون است.
اقدام‌هاي احتياطي و حياتي
1. مخاطره‌آميزترين و متداول‌ترين عارضه‌ي تزريق انسولين، کاهش قند خون است. چنان‌چه مريض بي‌هوش نبود، نخستين اقدام نجات‌بخش، خوراندن آب‌ميوه‌ي شيرين، آب قند، چند حبه قند و يا هر گونه خوردني يا نوشيدني شيرين در دست‌رس است.
2. اقدام آني و نجات‌بخش براي بيماري که بي‌هوش شده، تزريق سرم قندي است؛ يعني تزريق درون وريدي 25 ميلي¬ليتر سرم گلوکز 50 درصد (هيپرتونيک) در ظرف دو دقيقه است که تا 50 ميلي‌ليتر هم افزايش‌پذير است. اين تدبير درماني در بيشتر موارد مؤثر بوده، بيمار ظرف چند دقيقه چشمانش را مي‌گشايد و نجات مي‌يابد؛ اما اگر ضرورت ايجاد کند، مي‌توان از «گلوکاگن» در بيمارستان‌ها يا در اکثر مراکز فوريت‌هاي پزشکي (اورژانش) سود جست.
در صورتي که به هر علت سرم قندي يا «گلوکاگون» موجود نبود و بيمار همچنان در بي‌هوشي به‌سر مي‌برد، به‌ناچار براي نجاتش بايد هر ماده يا محلول شيرين، همانند شربت قند، يا محلول عسل در نيم ليتر آب گرم را به شکل تنقيه، داخل بدن بيمار کرد. لازم به يادآوري است که خوراندن يا نوشاندن هر ماده‌ا¬ي به بيمار در حال اغما و بي‌هوشي که قادر به بلع نيست، خطرناک است و امکان دارد به ريه‌اش وارد شود و خفه‌اش کند. بايد اضافه کرد که تنقيه، يک شيوه‌ي سنتي و قديمي است و امروزه قرص‌هاي گلوکزي وجود دارد که در آب حل مي‌شود.
3. اگر بيمار در حال اغما بوده و هيچ وسيله‌اي هم نباشد که دريابيم آيا او دچار افت يا افزايش قند (هيپرگليسمي) شده، بايد فرض را بر کاهش قند خون بگذاريم و پيش از آن که دير شود، سرم قندي به او تزريق شود.
چنان‌چه تشخيص درست باشد، بيمار به هوش مي‌آيد و چشمانش را باز مي‌کند. در غير اين صورت، رويداد ناگواري رخ نمي‌دهد و تنها اندکي به قند خونش افزوده مي‌شود که چندان تأثيري در وضع وي ندارد.
4. در اشخاص کهن¬سال، علايم و نشانه‌هاي کاهش قند خون ضعيف‌تر و گاه گمراه‌کننده است. مشاهد شده است که بيمار سالمند مبتلا به ديابت، نيمه‌هاي شب دچار افت قند خون شده، به اغما فرو رفته و سرانجام به مرگش انجاميده است؛ چرا که اطرافيانش تصور کرده‌اند او خواب است و دير بيدار مي‌شود! سبب اين وضع آن است که بازتاب‌هاي قند خون در سال‌خوردگان، اندک است؛ يعني در جوانان علايمي نظير تپش قلب، لرزش، تندي ضربان نبض و عصبانيت ديده مي‌شود. در حالي که در افراد مسن، علامت‌هايي همچون سردرد، دو بيني، رخوت، لکنت زبان، اختلال حواس، فراموشي و بالاخره تشنج، و اغما، اگر مداوا نشود؛ به مرگ منتهي مي‌شود. اين علائم در يک سالمند غير ديابتي و سالم ممکن است بي‌اهميت تلقي شود و مورد غفلت واقع گردد. لذا در تعيين ميزان مصرف انسولين در اين گونه افراد نبايد دست و دل باز بود، نبايد مقدار انسولين را زياد کرد؛ بلکه بهتر است حتي آن را کمتر تزريق کرد.
5. گاهي ديده شده است که بعضي نوجوانان، جوانان و ميان¬سالان مرض قندي در دريا غرق شده‌اند و اطرافيان‌شان به اين خيال بوده‌اند که آنان به سبب ناآشنايي به فن شنا مغروق شده‌اند. در صورتي که تزريق انسولين پيش از شنا، فعاليت بدني شديد حين شنا و افت قند متعاقب آن موجب مرگ‌شان شده است؛ و يا ديده شده که يک جوان ديابتي به کوه رفته و سقوط کرده است. علتش فقط اين بوده که مقدار انسولين را قبل از کوه‌نوردي کم نکرده و يا به اندازه¬ي کافي غذا نخورده، لذا دچار کاهش قند خون و سقوط از کوه شده است.
6. بيمار ديابتي که دارو مصرف مي‌کند، نبايد بدون همراه داشتن کمي ماده‌ي قندي (مانند شيريني يا آب نبات) با خود، از منزل خارج شود. غفلت از اين اقدام ساده در بسياري موارد، منجر به مرگ بيمار شده است. همان قندي که موجب بروز اين همه عوارض و مشکلات در بيماري ديابت مي¬شود، موقع افت قند خون، نجات‌بخش است!
بيمار بايد با احساس نخستين نشانه‌هاي کاهش قند خون، فوري آن را درمان کند؛ زيرا هرگز قند خون بدون درمان به حالت طبيعي برنمي‌گردد. هنگام بروز چنين وضعي بايد بلافاصله مقدار 200 سي سي (يک ليوان سرخالي) آب‌ميوه يا نوشابه و يا 8-6 حبه¬ قند معمولي حل¬شده در نصف ليوان آب، ميل شود.
مواد قندي مايع (آب‌ميوه، آب قند و نوشابه) سريع‌تر از مواد جامد (قند يا شکلات) قند خون را افزايش مي‌دهند. اگر فرد شب هنگام به کاهش قند خون دچار شد، غير از مواد قندي تند جذب بايد به اندازه¬ي دست کم 2 واحد مواد قندي دير جذب مانند نان يا برنج ميل کند تا از افت دوباره‌ي خون جلوگيري شود. چنان‌چه کسي از قرص‌هاي سولفونيل اوره (گلي بن گلاميد) استفاده مي‌کند براي درمان فوري افت قند، پيوسته بايد چند حبه قند همراه داشته باشد. به علاوه هنگام پيدايش چنين وضعيتي از مصرف يک قاشق غذاخوري گرد (پودر) گلوکز در آب يا يک قاشق غذاخوري عسل، شکر يا پنج عدد پاستيل نبايد غافل شد.
کارت مخصوص تمام بيماران مبتلا به مرض قند
همه‌ي بيماران ديابتي بويژه آناني که از انسولين استفاده مي‌کنند بايد يک کارت مخصوص ديابت، يا يک گردنبند و يا پلاک يا دستنبد پلاک‌دار با خود همراه داشته باشند که روي آن تمام اطلاعات لازم قيد شده باشد. روي کارت ويژه‌ي بيماران ديابتي، عبارت‌هاي زير نوشته مي‌شود:
«من مرض قند(ديابت) دارم اگر هوشيار بودم، ولي حالم بد بود، مقداري ماده‌ي شيرين يا آب قند به من بخورانيد. چنان چه بي‌هوش بودم، لطفاً فوري آمبولانس خبر کنيد تا مرا به نزديک‌ترين مرکز درماني برساند!»
نام و نام خانوادگي ...
نشاني‌ام ...
شماره‌ي تلفن ثابتم ...
نام پزشک معالجم ...
تلفن ...
منبع:
دکتر منوچهر جزايري، فوق تخصص غدد
.Doctor in the house
www. tebyan. net