به پاسداشت ورود حضرت معصومه(س) به عش آل محمد(ص)
اشاره:
ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم و دفن پيكر مطهر آن بانوى بزرگ در اين شهر آثار و بركات فراوانى را به همراه داشته است. از لحظه¬ي ورود نبيره¬ي رسول خدا(ص) به قم پيوسته اين شهر از جهات فرهنگى، سياسى، اجتماعى، عمرانى و اقتصادى رو به رشد و پيشرفت نهاده است. تأثير اين واقعه تاريخى را مىتوان با مطالعه زواياى تاريخى اين شهر به دست آورد. بركات اين بانوى مجلله در شهر قم آنگاه به اوج خود مىرسد كه بدانيم تأثير وجود آن حضرت در تحولات تاريخى، فرهنگى، مذهبى و اجتماعى نه تنها در محدوده¬ي يك شهر بلكه گاهى در كل كشور ايران بوده و يا دستكم وقايع و حوادث كشور ايران به نوعى مرتبط با شهر قم است.
بركات حضرت معصومه(س) در شهر قم و تأثير اين شهر بر كل ايران آن چنان مهم بوده و هست كه سالها دل و ديده ميليونها زائر و مجاور و جهانگرد را به خود مشغول داشته است. اين تأثير نه تنها براى زائران مشتاقى كه از راههاى دور به عشق زيارت مرقد مطهر اين دخت عصمت و يادگار امام موسى كاظم(ع) با ارادت خالصانه به آن مكان مقدس مىشتابند ملموس است بلكه حتى براى كسانى كه با انگيزههاى غير مذهبى وارد اين مكان شدهاند و يا از اين ديار عبور كردهاند پر جاذبه و شگفتانگيز بوده است.
بعد از ورود حضرت معصومه(س) به قم و دفن پيكر مطهر آن حضرت در اين سرزمين، علويان و سادات بيشترى به اين شهر روى آوردند؛ توجه شيعيان به اين نقطه فزونى يافت و علما و مشاهير شيعه در طول تاريخ به اين مكان مقدس توجه نشان دادند؛ مهاجرت به اين شهر زياد شد و موقعيت مذهبى قم تثبيت و استحكام تاريخى يافت.
قم با اين ويژگىها در ميان شهرهاى شيعهنشين از شهرت جهانى برخوردار شد و يكى از شهرهاى مهم جهان اسلام به شمار آمده و از مراكز مهم فرهنگى و فقهى شيعه گرديد و از همه مهمتر به عنوان هسته مركزى و پايگاه اصلى بزرگ¬ترين و با شكوهترين انقلاب در تاريخ جهان گرديد.
در اين جا به فهرست برخى از نتايج ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم مىپردازيم:
1. گسترش شهر قم
شهر قم به تدريج از شمال شرقى به جنوب غربى كه محل دفن آن حضرت بود كشيده شد به طورى كه حرم فاطمه معصومه(س) كه در حاشيه¬ي شهر قرار داشت امروزه در مركز شهر و در آبادترين قسمت آن واقع است.
2. اهميت يافتن قم
توجه پادشاهان و حاكمان و طبقات گوناگون مردم به اين شهر و كوچ بسيارى از افراد مشتاق اهلبيت(ع) براى اقامت در آن به¬دليل مدفون بودن حضرت معصومه(س) در اين شهر است.
3. استحكام مذهبى قم
قم از جنبه¬ي مذهبى استحكام ويژهاى يافته و مركز روحانيت شيعه شد و عدهاى از بزرگترين علماى شيعه از آن جا برخاسته يا در آن اقامت كردهاند.
4. كثرت سادات در شهر قم
بعد از دفن حضرت معصومه(س) عده¬ي بسيارى از فرزندزادگان امام حسن(ع) و امام حسين(ع) و موسى بن جعفر و على بن موسى الرضا (ع) و از فرزندان محمد حنيفه و زيد بن على بن الحسين و اسماعيل فرزند امام صادق(ع) از اطراف به قم روى آوردند. از آن جا كه اين شهر از ابتدا مورد نظر آل على بوده و مردم نسبت به اولاد پيغمبر(ص) ارادت و علاقه¬ي خاصى داشتهاند به تدريج بعد از ورود حضرت معصومه(س) به قم، قم از نظر كثرت سادات موقعيت بىنظير و يا كمنظيرى يافته است.
امروزه كثرت سادات قم به خوبى محسوس و مشهود است و چند محله به نام علويان و سادات است از جمله محله¬ي سيدان، محله¬ي موسويان، محله¬ي موسى مبرقع و همچنين وجود سادات برقعى و رضوى و چاووشى و غيره نشانگر اين حقيقت است.
5. توجه به امام¬زادگان
مردم قم از اوايل قرن سوم هجرى كه فاطمه¬ي معصومه(س) در قم مدفون شد در بزرگداشت مقابر اولاد پيامبر(ص¬) همان تلاش را كردند كه در زمان حيات¬شان از آنان به عمل مىآوردند. ساختن بناهاى مجلل و بارگاه و گنبد و وقف اموال در اين راه از جمله¬ي اين تلاشهاست. در دوره¬ي صفويه و قاجاريه بعضى از جهانگردانى كه به ايران آمده و از قم عبور كردهاند در سفرنامههاى خود امام¬زادگان قم را وصف نموده و حتى در پارهاى از آنها در شمارش تعداد امام-زادگان افراط كردهاند.
6. پرورش علماى بزرگ در شهر قم
يكى ديگر از بركات فاطمه¬ي معصومه(س) پرورش عالمان و انديشمندان بزرگ در اين شهر است كه به نام بعضى از آنان اشاره مىشود:
- على بن حسين بن بابويه قمى، پدر شيخ صدوق يا صدوق اول؛
- محمد بن على بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق و نويسنده نزديك به 300 كتاب در اصول و فروع؛
- محمد بن حسن صفار، از ياران نزديك امام حسن عسكرى(ع)؛
- احمد بن اسحاق قمى، وكيل امام حسن عسكرى(ع) در قم و سازنده¬ي مسجد معروف امام به دستور آن حضرت؛
- احمد بن ادريس قمى، از محدثان شيعى؛
- زكريا بن آدم، از اصحاب امام رضا(ع)؛
- ابو عبداللّه محمد بن خالد برقى، اديب، محدث و نويسنده¬ي كتابهاى مهمى همچون: التنزيل و التعبير، كتاب العلل، كتاب يوم و ليله؛1
- احمد بن محمد بن خالد برقى، منسوب به برقرود قم و نويسنده¬ي كتابهاى فراوانى همچون المحاسن، كتاب التبليغ و الرساله، كتاب التراحم و التعاطف، و غيره كه تأليفات وى به دهها جلد بالغ مىشود؛2
- على بن ابراهيم قمى، مفسر معروف؛
- خواجه نصير الدين طوسى جهرودى، معروف به استاد البشر و از افتخارات جهان اسلام؛
- صدر المتألهين شيرازى، كه آثار برجسته¬ي فلسفى از جمله: اسفار اربعه، شواهد الربوبيه، شرح كافى و... را پديد آورد؛
- ملا عبدالرزاق لاهيجى، فيلسوف و حكيم نامدار شيعه در قرن 11 و صاحب كتابهاى شوراق الالهام و گوهر مراد؛
- حاج ملا مهدى قمى نراقى، نويسنده¬ي جامع السعادات؛
- ميرزا ابوالقاسم قمى(ميرزاى قمى)، صاحب قوانين و داراى كرامات بىشمار.
و صدها عالم و دانشمند و شاعر و وزير و مورخ و رجال علمى و مردان سياست و وزارت از اين خطه ظهور نمودهاند كه تفصيل آن در جاى خود بيان شده است.3
7. حوزه¬ي علميه قم
يكى ديگر از بركات مزار مقدس بانوى دو عالم حضرت معصومه(س) در شهر قم رونق گرفتن حوزه علميه مىباشد. پيشينه¬ي اين كانون علم و فقاهت به قرنها قبل بر مىگردد. ابراهيم بن هاشم قمى، سعد بن عبد الله قمى، احمد بن اسحاق قمى، على بن بابويه قمى و دهها محدث و عالم شيعى از اوايل قرن سوم هجرى به بعد زمينه¬ي گسترش علم و ادب و حديث را در اين شهر ايجاد كرده بودند. اين حوزه علمى كم و بيش تداوم داشت و ترويج علم در اين شهر همچنان در طول تاريخ ثمرات پر بارى به همراه مىآورد تا آنكه مرحوم ميرزاى قمى، عالم جليل القدر عصر قاجار به اين شهر روى آورد و به حركت علمى اين ديار شتاب بخشيد.
هجرت ملا صدرا، فيلسوف نامى شيعه به قم چهره¬ي ديگرى به اين حركت داد. سكونت مرحوم فيض كاشانى در قم و تأسيس مدرسه¬ي فيضيه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه(س) رشد فكرى و فضاى علمى اين شهر را دگرگون نمود.
اين رشد علمى همچنان رو به بالندگى بود تا در سال 1315 شمسى مرحوم شيخ عبدالكريم حائرى پرچمدار علم و فضيلت از اراك به قم آمده و روحى تازه به كالبد اين كانون فقاهت و معنويت دميد. اقبال آيت الله العظمى بروجردى به قم فعاليتهاى فرهنگى و اجتماعى را در اين شهر تسريع نموده، همچنين ورود مراجع و دانشمندان شيعى و همراهى آنان با حركت حوزه¬ي علميه در شكوفايى آن نقش به سزايى داشته است.
هم اكنون خيل عظيمى از طلاب و دانش پژوهان علوم اسلامى در اين حوزه¬ي مقدسه به تحصيل و تدريس اشتغال دارند كه با زعامت مراجع تقليد و تدبير شوراى مديريت حوزه¬ي علميه¬ي قم برنامه¬ريزىهاى خاصى براى توسعه و بارور نمودن بيشتر علوم اسلامى و تخصصى نمودن آن در حال انجام است كه آينده¬ي روشن و بالندهترى را نويد مىدهد.
رونق علمى شهر قم را امام صادق(ع) دهها سال قبل از ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم پيشبينى كرده و فرموده بود: زمانى مىرسد كه از قم علم و دانش به ديگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر مىشود. تا جايى كه اين شهر الگوى شهرهاى ديگر گشته و هيچ كس در روى زمين باقى نمىماند كه از قم به او بهرههاى علمى و دينى نرسد تا آن كه زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا رسد.4
8. انقلاب اسلامى ايران
از مهمترين ويژگىهاى شهر قم و آثار و بركات حضرت معصومه(س) تشكيل هسته¬ي مركزى انقلاب اسلامى ايران در اين نقطه¬ي حساس كشور است. شهر قم بستر قيام و انقلاب و پرورشگاه بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران است. اكثر حوادث انقلاب اسلامى با اين شهر مرتبط بوده است و البته به وقوع چنين حوادثى در شهر قم در گفتار ائمه¬ي اطهار نيز اشاره شده است. روايت معروف حضرت كاظم(ع) در اين مورد قابل انطباق با انقلاب اسلامى ايران است و مطمئناً اگر انقلاب با عظمت اسلامى - كه از شهر قم ريشه گرفته و موج آن تمام نقاط عالم را تحت تأثير قرار داد - مصداق منحصر به فرد اين گفتار زيبا نباشد حتماً يكى از مصاديق آن خواهد بود؛ چرا كه ويژگىهاى مورد ستايش امام هفتم(ع) دقيقاً در مورد رهبر و مردم ايران صادق است، آن ويژگىها عبارتند از:
1. رهبر آنان مردى از اهل قم است؛
2. رهبر آنان مردم را به سوى حق مىخواند؛
3. پيروان و طرف¬داران او اراده و استقامتى قوى و آهنين دارند؛
4. خستگى در آنان راه ندارد؛
5. طوفانهاى حوادث آنان را متزلزل نمىكند؛
6. توكل بر خدا دارند؛
7. به¬دليل پارسايى پيروزند؛
متن روايت چنين است امام موسى كاظم(ع) فرمود: رجل من اهل قم يدعوإ؛ الناس الى الحق يجتمع معه قوم كزبر الحديد لاتزلهم الرياح العواصف و لا يملون من الحرب و لا يجبنون و على اللّه يتوكلون و العاقبة للمتقين؛ مردى از اهل قم به پا مىخيزد و مردم را به حق فرا مىخواند، گروهى به يارى او بر مىخيزند كه مانند قطعههاى آهن هستند، تند بادهاى حوادث و مشكلات آنان را متزلزل نمىكند و از جنگ خسته نمىشوند و نمىترسند و بر خدا توكل مىكند و پيروزى نهايى از آن پرهيزكاران است.5
اين نوشتار را با كلامى از حضرت امام خمينى كه به اين شهر افتخار مىكرد به پايان مىبريم: قم حرم اهلبيت است. قم مركز علم است. قم مركز تقواست. قم مركز شهادت و شهامت است و از قم تقوا، شجاعت، شهامت و همه¬ي فضايل به همه¬ي جهان صادر شده است و مىشود... قم شهرى است كه در آن ايمان و علم و تقوا پرورش يافته و... از زمان ائمه¬ي اطهار(ع¬) مورد توجه اسلام بوده است...
علمايى كه در قم من ادراك كردهام كسانى بودند كه در دنيا نمونه بودند در علم و در تقوا و من اميدوارم كه ادامه پيدا كند اين علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان عجلاللّهتعالى.6
دخت خورشيد
اى دختر عقل و خواهر دين!
وى گوهر درج عز و تمكين!
عصمت شده پاى بند مويت
اى علم و عمل مقيم كويت!
اى ميوه¬ي شاخسار توحيد!
همشيره¬ي ماه و دخت خورشيد!
وى گوهر تاج آدميت!
فرخنده نگين خاتميت!
شيطان به خطاب (قم) براندند
پس تخت تو را به قم نشاندند
كاين خانه بهشت و جاى حوّاست
ناموس خداى جايش اين جاست
اندر حرم تو عقل ماتست
زين خاك كه چشمه¬ي حياتست
جسمى كه در اين زمين نهان است
جانى است كه در تن جهان است
اين ماه منير و مهر تابان
عكسى بود از قم و خراسان
ايران شده نوربخش ارواح
مشكات صفت به اين دو مصباح
از اين دو حرم دلا چه پرسى
حق داند و وصف عرش و كرسى
هر كس به درت به يك اميدى است
محتاجتر از همه (وحيدى) است7
پىنوشتها:
1. رجال نجاشى، ص335.
2. همان، ص76.
3. براى اطلاعات بيشتر به تاريخ مذهبى قم مراجعه شود.
4. بحارالانوار، ج60، ص213.
5. همان، ج57، ص216.
6. صحيفه¬ي امام، ج13، ص165.
7. قصيدهاى از آيت الله وحيد خراسانى.